Vanaf de vroegste dagen van de AIDS-epidemie waren homoseksuele mannen regelmatig betrokken bij de verspreiding van de ziekte naar de grotere Amerikaanse bevolking. Dit geloof werd alleen maar versterkt door berichten in 1984 dat een Frans-Canadese stewardess genaamd Gaëtan Dugas was geïdentificeerd als de "Patient Zero" van de ziekte.
Terwijl het bewijs van de afgelopen 20 jaar de mythe dat Dugas de bron was van de Noord-Amerikaanse uitbraak grotendeels had weggenomen, was het pas in 2016 dat een groep genetische wetenschappers definitief bewijs leverde.
Een onderzoeksteam van de University of Arizona voerde een screening uit van meer dan 2.000 bloedstalen verzameld door homomannen in San Francisco in de jaren zeventig. Hun analyse zorgde voor een genetische voetafdruk van het virus doordat het zich verspreidde over deze populatie van mannen, veranderend en muterend toen het werd doorgegeven van het ene individu naar het andere.
De onderzoekers konden concluderen dat de ziekte waarschijnlijk uit de Cariben was gesprongen ruim voordat Dugas zelfs was geïnfecteerd. Ze toonden ook aan dat het virus in zijn bloed een hoge genetische variabiliteit vertoonde in vergelijking met monsters van andere mannen in de studiegroep.
Dit bewees dat Dugas in feite besmet was met een virus dat al een tijdje in de bevolking circuleerde. Als Dugas de bron van de uitbraak was geweest, zou zijn virus niet de genetische afdruk hebben gehad van een verder goed verspreide ziekteverwekker.
Hoe Public Bias (en een typo) de ‘Patient zero’-mythe creëerde
Op het moment dat de’ Patient Zero’-mythe voor het eerst begon te circuleren, was de publieke angst voor de ziekte groot.
Niet alleen kwamen mensen erachter dat de "homokanker" nu werd gezien in andere populaties, ze werden geconfronteerd met bijna dagelijkse rapporten die de ziekte verbond met niet alleen homoseksuele mannen maar ook met andere gestigmatiseerde groepen, zoals immigranten Haïtianen en injecterende drugsgebruikers.
De schuld voor de verspreiding van de infectie was groot, met de publieke opinie vaak verdeeld tussen de ‘onschuldige’ slachtoffers van HIV (kinderen, hemofiliepatiënten) en degenen die dat niet waren.
Tegenover deze sociale achtergrond was volgens berichten dat een homoseksuele man de ‘bron van AIDS’ was, een verhaal aangewakkerd dat velen maar al te graag wilden omhelzen.
Wat de mythe des te frustrerender maakte, was het feit dat het nooit echt op wetenschap was gebaseerd; het was gebaseerd op een typfout.
In 1984, toen functionarissen van de Amerikaanse centra voor ziektebestrijding en -preventie voor het eerst het seksuele netwerk van 40 homoseksuele mannen begonnen te traceren die bevestigden HIV te hebben, werd Dugas genoteerd als "patiënt O", met de letter "O" die eenvoudig aangeeft "(van ) Uit (zijkant) van Californië "
Toen de kaart uiteindelijk werd uitgelegd, stond de naam van Dugas echter centraal in de cluster van infecties. Dit leidde kennelijk tot een transcriptiefout waarin Dugas ten onrechte werd geïdentificeerd als "patiënt 0" (nul) en niet als "patiënt O" zoals bedoeld.
De neerslag van de fout werd alleen versterkt door de release van de roman And the Band Played On van Randy Shilts, die de vroege aids-epidemie vertelde en Dugas afschilderde als een nihilistisch seksueel roofdier dat maar al te graag de ziekte verspreidde:
" Club Baths, San Francisco, november 1982 … Toen het kreunen stopte, rolde de jongeman op zijn rug naar een sigaret. Gaëtan Duga’s reikte naar de lichten, draaide langzaam de regelknop omhoog zodat de ogen van zijn partner tijd hadden om zich aan te passen. Toen keek hij naar de paarse laesies op zijn borst.’Kontkanker, ‘zei hij, bijna alsof hij tegen zichzelf praatte.’Misschien krijg je het ook.’
Shilts ging zelfs verder om Dugas te verkondigen. had "een sleutelrol gespeeld bij het verspreiden van het nieuwe virus van het ene eind van de Verenigde Staten naar het andere."
De lovende kritiek die voor zowel het boek als de daaropvolgende film werd ontvangen, stolde alleen Dugas als de archetypische schurk van de crisis, terwijl hij stilzwijgend de seksuele excessen van de homogemeenschap zelf beschuldigde. In hun bespreking van het boek, de National Review genaamd Dugas "the Columbus of AIDS", terwijl de New York Post zo ver ging hem te verklaren "The Man Who Gave Us AIDS."
In beide gevallen benadrukten de media de ‘alom aanwezige vleselijkheid’ van de homogemeenschap zoals beschreven door Shilts (die zelf kort voor zijn dood in 1994 zijn HIV-status openbaarde).
De blijvende impact van de ‘Patient zero’-mythe
De mythe van’ Patient zero ‘was zo sterk dat de impact ervan tot ver buiten de grenzen van de Verenigde Staten voelbaar was. In delen van Afrika, waar zowel de infectiegraad als het anti-homoseksuele sentiment hoog zijn, werd ‘Patient Zero’ lang gebruikt als een manier om homoseksuelen de schuld te geven en zelfs te straffen voor de opkomende epidemie.
Onlangs nog verklaarde Dr. Sam Okuonzi van het Gezondheidszorgcomité in Oeganda dat "de allereerste AIDS-patiënt … genaamd Gaetan Dugus (sic) … aangeduid als Patient Zero" het bewijs was dat HIV zich vanuit de VS naar Afrika verspreidde als gevolg van homoseksuele seks. Okuonzi, een voorstander van de anti-homowetgeving van Uganda, had eerder verklaard dat homoseksualiteit een "abnormaliteit" was die gevangenisstraf en zelfs de dood waard was.
Soortgelijke anti-homorechten werden gemaakt in Zimbabwe, toen minister van Volksgezondheid David Parirenyatwa in 2015 benadrukte dat homoseksualiteit de oorzaak was van de 28 procent infectiegraad in gevangenissen, ondanks het ontkennen van condooms van gedetineerden om zichzelf beter te beschermen.
Zelfs in de VS heeft de toewijzing van schuld aanleiding gegeven tot anti-homo-vooringenomenheid, waaronder de lang gekoesterde overtuiging dat biseksuele mannen fungeren als een "brug van infectie" naar heteroseksuele vrouwen. Hoewel deze en andere mythen grotendeels zijn weerlegd, blijven ze een lasterlijke kijk op homoseksualiteit aansteken als zijnde hetzij onrein, onverantwoordelijk, hetzij inherent promiscue.
De schuld en het stigma blijven de publieke perceptie van HIV informeren. Alleen al het feit dat de Verenigde Staten in 2016 het verbod op homoseksbloed alleen officieel hebben gewijzigd, toont aan dat zelfs de wetenschap kan worden verdrongen door ongegronde angsten en het voortduren van negatieve stereotypen in het ‘belang van de volksgezondheid’. Zulke opvattingen wijzen verder op het bewijs van HIV-stigmatisering, waarbij maar liefst 20 procent van de homoseksuele mannen met hiv wordt verdreven en verantwoording aflegt over de hoge infectiepercentages die de homogemeenschap blijven treffen (met name homoseksuele mannen van kleur).
Of de vrijstelling van Gaëtan Dugas deze negatieve percepties zal veranderen, is onduidelijk. Wat wel duidelijk is, is dat de zondebok van "Patient Zero" nog eens een duistere herinnering is aan hoe nauw vooroordelen en infecties met elkaar verbonden zijn, en stelde vast dat "het moest komen" om de laksheid van een regering of van ons als individu te rechtvaardigen.
Henry, W. "The Appalling Saga of Patient Zero." Tijd. Gepubliceerd op 19 oktober 1987.
